Υπάρχουν αδιέξοδα στη δημοκρατία;

Είναι πασίγνωστη η φράση του Παύλου Μπακογιάννη: «Σε μια δημοκρατία δεν υπάρχουν αδιέξοδα». Πράγματι, η δημοκρατία είναι ευέλικτο πολίτευμα, όπου οι κυβερνώντες μπορούν να αντικατασταθούν όταν δεν δίνουν ικανοποιητικές λύσεις σε προβλήματα που καλούνται να λύσουν, χωρίς να υπάρξει εκτροπή από το πολίτευμα. Μια δικτατορική εξουσία δεν μπορεί να αντικατασταθεί εντός του θεσμικού της πλαισίου. Μπρος σε αδιέξοδα, ανατρέπεται ή καταρρέει. Το αντίθετο συμβαίνει σε μια δημοκρατία. Δεν συναντά αδιέξοδα ένα σύστημα διακυβέρνησης που προβλέπει τη λύση αδιεξόδων με την ομαλή εναλλαγή των ομάδων που ασκούν εξουσία.

Όμως η φράση αυτή παρεξηγείται. Ορισμένοι χρήστες της την προβάλλουν σαν να ήταν δεδομένο εκ των προτέρων ότι υπάρχουν αυτόματοι ρυθμιστές που προφυλάσσουν τη δημοκρατία από εκτροπή. Και η πεποίθηση αυτή είναι χαρακτηριστική ενός κλίματος αυταρέσκειας που δημιούργησε η Μεταπολίτευση με την εγκαθίδρυση της «Γ΄ Ελληνικής Δημοκρατίας». Η δημοκρατία είναι κραταιά. Η δημοκρατία δεν φοβάται. Η δημοκρατία δεν έχει εχθρούς, εφόσον προωθεί το διάλογο και δεν μεροληπτεί υπέρ ή κατά οποιουδήποτε. (Ειρήσθω εν παρόδω ότι και ο Παύλος Μπακογιάννης προωθούσε τον διάλογο και δεν φοβόταν διότι, όπως έλεγε, δεν είχε και δεν μπορούσε να έχει εχθρούς. Και όμως είχε. Και όμως τον δολοφόνησαν). Η δημοκρατία, όμως, έχει εχθρούς που δηλώνουν ανοιχτά ότι βασική τους επιδίωξη είναι η κατάλυσή της. Και δεν κινδυνεύει μόνο από αυτούς. Κινδυνεύει από τα κενά εξουσίας που μπορούν να προκύψουν μπρος σε αδιέξοδα μερικής ή ολικής ακυβερνησίας. Τότε είναι που η φράση του Μπακογιάννη αποκτά πιο σύνθετο νόημα, και αυτό είναι ότι στη δημοκρατία δεν δημιουργούνται κενά εξουσίας, διότι σε μια ανοιχτή κοινωνία τα τυχόν κενά εξουσίας που μπορεί να δημιουργηθούν συμπληρώνονται ομαλά, με συνταγματικά προβλεπόμενους τρόπους.

Το «δεν υπάρχουν αδιέξοδα» σημαίνει ότι δεν πρέπει να υπάρχουν, όχι ότι είναι δεδομένο ότι δεν υπάρχουν. Δεν είναι μια εφησυχαστική διαβεβαίωση, αλλά μια προτροπή σε επαγρύπνηση.

Τι γίνεται, όμως, αν δεν τηρείται το Σύνταγμα; Το Σύνταγμα θεσπίζει την υποχρεωτικότητα τήρησής του, αλλά δεν τηρείται… από το ίδιο το Σύνταγμα. Το Σύνταγμα τηρείται από ανθρώπους: πολιτικούς, κρατικούς λειτουργούς, στρατιωτικούς, πολίτες. Και γι’ αυτό τον λόγο, σε όλα τα Συντάγματα της Ελλάδας από το 1844 έως σήμερα, αναφέρεται ότι η τήρησή του επαφίεται (ή «αφιερούται») στον πατριωτισμό των Ελλήνων. Αυτό εκλαμβάνεται από μεγάλη μερίδα πολιτών ως δικαίωμα στην αντίσταση στις Αρχές, όταν και εφόσον αυτοί κρίνουν ότι παραβιάζεται το Σύνταγμα. Οι αυτόκλητοι αμύντορες της συνταγματικής νομιμότητας αναλαμβάνουν το καθήκον υπεράσπισής της με κάθε μέσον — νόμιμο ή μη.

Μια τέτοια ετοιμότητα θα πρέπει να έχει ως υπόβαθρο μια πολιτική κουλτούρα, μια παράδοση αρχών ανοιχτής κοινωνίας, ένα ήθος δημοκρατίας. Τότε, πράγματι, ο δημοκρατικός πολιτισμός μπορεί να λειτουργήσει ως αντιστήριγμα της δημοκρατίας εναντίον εκείνων που την επιβουλεύονται· εκείνων που επιδιώκουν να την αντικαταστήσουν με άλλο ανελεύθερο καθεστώς, με πρόσχημα ότι δεν μπορεί να αντιμετωπίσει κάποιο αδιέξοδο· αλλά και εκείνων που αρνούνται να της δώσουν τη δυνατότητα να αμυνθεί κατά των εχθρών της, επικαλούμενοι το ότι «εκ κατασκευής» δεν έχει αδιέξοδα και είναι, ως εκ τούτου, άτρωτη και απροσμάχητη.

Το επίμαχο ζήτημα είναι ακριβώς αυτός ο δημοκρατικός πολιτισμός, δηλαδή η πίστη στις αρχές της ανοιχτής κοινωνίας. Αν η ποιότητα αυτού του πολιτισμού είναι χαμηλή, η δημοκρατία ασφαλώς μπορεί να βρεθεί μπρος σε αδιέξοδα.

[ Εικ.: Ραφαήλ, Η Πυρκαγιά του Μπόργκο (Incendio di Borgo), περ.1514, Βατικανό) ].