Μπαλκόνια και σκιές

Παρά τον ενικό τύπο, «μπαλκόνι», που χρησιμοποιεί η ομώνυμη ταβέρνα στο χωριό Απροβάτου της Άνδρου, μπαλκόνια του Αιγαίου υπάρχουν πολλά. Ένας οποιοσδήποτε δρόμος λίγες εκατοντάδες μέτρα πάνω από τη θάλασσα συνήθως αρκεί για να σου δώσει πανοραμική θέα στο πέλαγος και σε κάποια από τα νησιά του. Εβίβα στη Σίφνο, την Κίμωλο και τη Μήλο —σηκώνοντας διαδοχικά το ποτήρι προς την κατεύθυνση της καθεμιάς— λέγαμε πριν πολλά χρόνια σε μια βεράντα στη Σέριφο, που μας πρόσφερε στο πιάτο αυτήν- την τριπλέτα νησιών.

Η θέα βέβαια διαφέρει από τόπο σε τόπο. Στην Άνδρο των διακοπών μας η τριπλέτα είναι διαφορετική και κατά τι λιγότερο ένδοξη. Μπορεί στα αριστερά να εμφανίζεται η αρχόντισσα Σύρος και στα δεξιά να δίνει το «παρών» η απέριττη Τζιά, ωστόσο στο οπτικό πεδίο —τόσο από τα «μπαλκόνια» όσο και από την παραλία— το νησί που κυριαρχεί είναι ξερό και ακατοίκητο. Θεοσκότεινο τη νύχτα, μονότονο τη μέρα: χωρίς σπίτια, χωρίς δέντρα — χωρίς σκιές.

Η βόρεια πλευρά της Γυάρου απέχει καμιά δεκαριά μίλια από το παραθαλάσσιο Μπατσί. Οι συντελεστές της ταινίας Κορίτσια στον Ήλιο του 1968 (που γυρίστηκε κυρίως εκεί, με εξαίρεση τα πλάνα με το τρένο) και οι τουρίστες της εποχής θα είχαν σχεδόν διαρκώς στο φόντο το ξερονήσι. Οι περισσότεροι μάλλον δεν σκέφτονταν τότε την αθέατη πλευρά του και πιθανότατα δεν ήξεραν καν τι διαδραματιζόταν σε αυτήν, ούτε μπορούσαν να δουν τα κρατητήρια, τη σκάλα και τα πλοία των θλιβερών δρομολογίων.

Το ίδιο αόρατο για τους μη έχοντες εργασία είναι το αντίστοιχο σκηνικό στο γνωστότερο νησί εξορίας της Αδριατικής. Το λιμάνι του Γκόλι Ότοκ, σε έναν προστατευμένο όρμο στα δυτικά, βρίσκεται κι αυτό στην αντίθετη πλευρά, για όποιον αγναντεύει από το μπαλκόνι του όρους Βέλεμπιτ. Ωστόσο, σε αντίθεση με τη Γυάρο, από το πάλαι ποτέ νησί-φυλακή της Γιουγκοσλαβίας δεν λείπουν οι τακτικές, οργανωμένες εκδρομές μνήμης.

Μετά από πολλά χρόνια αμήχανης σιωπής, η κροατική τουριστική βιομηχανία αξιοποιεί το ξερονήσι του Τίτο —όπως και το γειτονικό του, το Σβέτι Γκ’ργκουρ με τις γυναικείες φυλακές— προβάλλοντάς τα ως τα «κροατικά Αλκατράζ». Η παρομοίωση είναι εντυπωσιακή αλλά και ατελής. Τα δυο νησιά πράγματι αποτέλεσαν ποινικές φυλακές για καμιά τριανταριά χρόνια. Στην πιο τρομακτική φάση λειτουργίας τους, όμως, δεν ήταν τίποτε άλλο από τις γιουγκοσλαβικές Γυάρο και Μακρόνησο.

Μετά τη ρήξη Γιουγκοσλαβίας-ΕΣΣΔ του 1948, ο υποτίθεται πιο ήπιος «αυτοδιαχειριζόμενος σοσιαλισμός» του Τίτο απέκτησε εσωτερικούς εχθρούς. Όσοι δήλωναν (ή θεωρούνταν) φιλοσοβιετικοί εκτοπίζονταν στα κολαστήρια της Αδριατικής, τα οποία εφάρμοζαν την περίφημη αυτοδιαχείριση στην πράξη, με οδυνηρό τρόπο. Οι φυλακισμένοι μάθαιναν από την αρχή να είναι οι ίδιοι θύτες και θύματα, βασανιστές και βασανιζόμενοι. Παρά τη «συνωμοσία σιωπής» που συχνά καλύπτει τέτοιες εμπειρίες, η φήμη των τεκταινομένων δεν άργησε να περάσει τα σύνορα της χώρας. Εφημερίδα (φιλοσταλινικών) Ελλήνων της Ουγγαρίας του έτους 1953 περιγράφει το Γκόλι Ότοκ ως «τιτ[ο]ικό Μακρονήσι».

Δεν έχω επισκεφτεί αυτά τα νησιά και δεν νομίζω να το κάνω. Τριάντα και πλέον χρόνια μετά την κατάργηση των φυλακών, η περιοχή έχει ακόμη μια αισθητή αγριάδα. Στο συναίσθημα αυτό, περισσότερο και από την ιστορία, συμβάλλει το κλίμα. Το «κανάλι του Βέλεμπιτ» —ο δίαυλος ανάμεσα στην ηπειρωτική χώρα και τα νησιά Παγκ και Ραμπ— χτυπιέται αλύπητα από τον κρύο άνεμο μπούρα, χειμώνα-καλοκαίρι. Κι αν το Γκόλι Ότοκ είναι αυτό που έχει το όνομα («γυμνό νησί» σημαίνει), την ίδια «χάρη» έχουν οι βορειοανατολικές πλευρές όλων των νησιών της αλυσίδας: ένα σχεδόν σεληνιακό τοπίο, περίπου σαν τη Γυάρο — χωρίς σπίτια, χωρίς δέντρα, χωρίς καν θάμνους.

Και φυσικά χωρίς σκιές. Με μόνη εξαίρεση αυτές από μια συστάδα πεύκων στο Γκόλι Ότοκ, που (όπως περιγράφει η Ντούμπραβκα Ούγκρεσιτς στο Κανείς Δεν Είναι Σπίτι) φυτεύτηκαν και μεγάλωσαν με χειρωνακτική δουλειά κρατουμένων. Οι αντιφρονούντες έκαναν σκιά με το σώμα τους στο λιοπύρι για να προστατεύσουν τα νεαρά φυτά. Όπως παρατηρεί η Κροάτισσα συγγραφέας, το καθεστώς έκανε οικονομία στο νερό του ποτίσματος — όχι όμως στους ανθρώπους.