Κυκλική οικονομία [3]

Αφού είδαμε στο προηγούμενο σημείωμα την ιεραρχία στη διαχείριση αποβλήτων, έχει μια αξία να καταγράψουμε το προφανές: η τήρηση της ιεραρχίας αυτής συνεπάγεται κάποια κόστη, τα οποία επιβαρύνονται κάποιοι παράγοντες της αγοράς. Αλλά και η μη τήρηση της ιεραρχίας συνεπάγεται κόστη. Όταν αξιώνουμε από κάποιον παράγοντα (παραγωγό/έμπορο/καταναλωτή / κοινωνικό σύνολο) να συμπεριφερθεί με συγκεκριμένο τρόπο προκειμένου να μεταβούμε στην κυκλική οικονομία, πρέπει να ξέρουμε τι κόστη συνεπάγονται αυτές οι συμπεριφορές. Ας δούμε, λοιπόν, ποιος επιβαρύνεται και πώς στη διαχείριση αποβλήτων.

1. Πρόληψη και προετοιμασία για επανάχρηση. Για να προληφθεί, κατά το δυνατόν, η παραγωγή αποβλήτων, πρέπει τα προϊόντα να είναι ανθεκτικά, να κρατάνε περισσότερο ή να αναβαθμίζονται εύκολα. Επίσης, για να μην οδηγεί η βλάβη ενός προϊόντος στην αντικατάστασή του, απαιτείται αυτό να μπορεί να επισκευάζεται εύκολα. Αναφέραμε το παράδειγμα για τον υπολογιστή ή το κινητό τηλέφωνο που δέχονται αναβάθμιση στο software τους. Άλλα παραδείγματα είναι κάθε λογής προϊόντα που μπορούν να συναρμολογούνται και να αποσυναρμολογούνται εύκολα, ώστε να επισκευάζονται ή να αντικαθίστανται μεμονωμένα στοιχεία τους. Για να γίνει αυτό απαιτούνται, από την πλευρά των παραγωγών των προϊόντων, σοβαρές επενδύσεις στην έρευνα και ανάπτυξη, ώστε ο σχεδιασμός του προϊόντος να επιτρέπει αναβαθμίσεις. Φυσικά, απαιτούνται και δαπάνες για τα υλικά, τα οποία πρέπει να είναι καταλληλότερα και ανθεκτικότερα. Ειδικά για την επισκευή, απαιτείται να υπάρχει και δίκτυο καταστημάτων που θα παρέχουν υπηρεσίες επισκευής.

Οι δαπάνες που σχετίζονται με τον σχεδιασμό και την παραγωγή του προϊόντος επιβαρύνουν, κατ’ αρχήν, τους παραγωγούς. Η διατήρηση δικτύου για επισκευές και αναβαθμίσεις είτε θα επιβαρύνει τους παραγωγούς και τους εισαγωγείς/εμπόρους είτε θα αποτελεί μια χωριστή αγορά (όπως τα συνεργεία αυτοκινήτων, τα τσαγκάρικα κλπ.) που αναπτύσσεται από άλλους παράγοντες της αγοράς. Φυσικά, μπορούν να υπάρχουν και συνδέσεις ανάμεσα στους παραγωγούς/εμπόρους και τις επιχειρήσεις επισκευής/αναβάθμισης, όταν αυτές δεν ανήκουν στους ίδιους τους παραγωγούς ή τους εισαγωγείς και εμπόρους των αντίστοιχων προϊόντων (λ.χ. «εξουσιοδοτημένη αντιπροσωπεία» για την επισκευή αυτοκινήτων μιας εταιρείας), ειδικά μάλιστα όταν στους όρους πώλησης ενός προϊόντος περιλαμβάνεται και η δωρεάν επισκευή ή αναβάθμισή του. Οι σχετικές δαπάνες μετακυλίονται, εντέλει, στους καταναλωτές, καθώς είναι καθοριστικές στον σχηματισμό της αρχικής τιμής του προϊόντος, ενώ η επισκευή ή αναβάθμιση μπορούν να γίνονται είτε δωρεάν, είτε αντί χρηματικού ανταλλάγματος (που μπορεί να είναι και μειωμένο, εάν κάτι τέτοιο προβλέπεται στους όρους αγοράς του προϊόντος).

Μολονότι δεν σχετίζεται ευθέως με το κόστος, η συμπεριφορά των καταναλωτών είναι κρίσιμη για τη λειτουργία τόσο της πρόληψης, όσο και της προετοιμασίας ενός προϊόντος για επανάχρηση. Μπορεί να είναι πολύ οικονομικότερο να αγοράσει κάποιος το iPhone 10 και να το αναβαθμίζει διαρκώς, αλλά το πιο πιθανόν είναι να θέλει μετά το iPhone 10 να αγοράσει το 11, αμέσως μόλις βγει, και στη συνέχεια το 12, το 13 κλπ., κι ας στοιχίζουν πολύ περισσότερο οι διαδοχικές αυτές αγορές. Για τον ίδιο λόγο και πολλοί καταναλωτές, μόλις ένα προϊόν που κατέχουν δείξει σημεία φθοράς ή υποστεί κάποια βλάβη, δεν θα διερευνήσουν πώς μπορούν να το επισκευάσουν, αλλά πώς να αγοράσουν ένα καινούργιο. Αντιστρόφως: πολλοί καταναλωτές δεν θα θεωρήσουν αρετή ενός προϊόντος την ανθεκτικότητά του στον χρόνο (τυπικό παράδειγμα η αγορά πολυτελών αυτοκινήτων). Αυτή η συμπεριφορά, από την πλευρά της, αποτελεί αντικίνητρο για τους παραγωγούς: δεν είναι οικονομικά ορθολογικό να σχεδιάζουν προϊόντα που επισκευάζονται ή αναβαθμίζονται εύκολα, όταν τα πλεονεκτήματα αυτά δεν θα διασφαλίζουν αντιστοίχως αυξημένη ζήτηση για τα προϊόντα τους.

2. Ανακύκλωση. Υπενθυμίζω ότι ανακύκλωση είναι η χρήση του υλικού ενός προϊόντος που έχει καταστεί πλέον απόβλητο, για να κατασκευαστεί ένα άλλο προϊόν.

Είδαμε τον κρίσιμο ρόλο που έχει η συμπεριφορά των καταναλωτών σε σχέση με την πρόληψη της δημιουργίας αποβλήτων και σε σχέση με την προετοιμασία τους για επαναχρησιμοποίηση. Ο ρόλος των καταναλωτών, όμως, είναι ακόμη πιο σημαντικός όταν πρόκειται για ανακύκλωση, καθώς επηρεάζει ευθέως το κόστος της σε δύο βασικά σημεία: στη συλλογή και τη διαλογή των αποβλήτων.

Είναι κάτι που βιώνουμε όλοι μας σε σχέση με τα οικιακά απόβλητα, καθώς καλούμαστε σήμερα να τα διαχωρίσουμε σε αυτά που θα βάλουμε στους πράσινους κλάδους (οργανικά απόβλητα) και σε αυτά που θα βάλουμε στους μπλε κάδους (ανακυκλώσιμα). Επίσης, βλέπουμε ότι υπάρχουν ειδικά σημεία συλλογής για μπαταρίες, καθώς και για ηλεκτρικές και ηλεκτρονικές συσκευές.

Ξέρουμε ότι το κόστος για τη συλλογή αποβλήτων το έχει κατ’ αρχήν η τοπική αυτοδιοίκηση — οι Δήμοι είναι που τοποθετούν τους μπλε και πράσινους κάδους απορριμμάτων στις γειτονιές, οι Δήμοι είναι που στέλνουν τα απορριμματοφόρα για να μαζέψουν από τους κάδους τα απορρίμματα. Ήδη αναφέραμε, όμως, ότι ένα μέρος του κόστους το επωμίζονται και άλλοι παράγοντες της αγοράς: παραγωγοί, εισαγωγείς και έμποροι. Οι οργανώσεις τους, τα λεγόμενα συλλογικά συστήματα διαχείρισης, στήνουν τις υποδοχές για τις μπαταρίες, τους υπολογιστές, τους εκτυπωτές κλπ. Αλλά και έχουμε το δικαίωμα, όταν αγοράζουμε έναν υπολογιστή, να πάμε τον παλαιό μας υπολογιστή στο κατάστημα για ανακύκλωση. Δηλαδή και τα καταστήματα, οι έμποροι, έχουν και κατά μόνας υποχρέωση να συμμετέχουν στην ανακύκλωση.

Αλλά η αυτοδιοίκηση, οι παραγωγοί, οι έμποροι κλπ. είναι που ετοιμάζουν τους υποδοχείς των απορριμμάτων μας. Εμείς, οι καταναλωτές, τα νοικοκυριά, είμαστε αυτοί που έχουμε τον κυρίαρχο ρόλο τελικά. Θα βάλουμε τα ανακυκλώσιμα στους μπλε ή στους πράσινους κάδους; Θα πετάξουμε τους παλιούς ή χαλασμένους υπολογιστές μας στους ειδικούς υποδοχείς ή θα τους βάλουμε μαζί με τα υπόλοιπα σκουπίδια; Μαζεύουμε τις άδειες μπαταρίες για να τις βάλουμε στις ειδικές υποδοχές που έχουν τα σούπερ-μάρκετ; Πρέπει, μάλιστα, να επισημανθεί ότι, κατά κανόνα, δεν έχουμε κανένα κίνητρο για να βάζουμε τα απορρίμματά μας στους «σωστούς» κάδους και, αντιστρόφως, δεν έχουμε καμία κύρωση εάν τα βάζουμε στους «λάθος» κάδους.

Αυτό μάς οδηγεί στο δεύτερο διαδικαστικό στάδιο, μετά τη συλλογή: είναι η διαλογή, ο διαχωρισμός των υλικών, ώστε να φανεί ποια είναι τα ανακυκλώσιμα, ποια είναι επικίνδυνα, ποια είναι οργανικά. Η διαλογή γίνεται σε ειδικές μονάδες, είτε διαχείρισης αστικών απορριμμάτων (που συνήθως συμβάλλονται με φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης — τους λεγόμενους φορείς διαχείρισης στερεών αποβλήτων) είτε διαχείρισης συγκεκριμένων κατηγοριών («ρευμάτων», όπως επισήμως λέγονται) απορριμμάτων, με τις οποίες συνήθως συμβάλλονται παραγωγοί ή κάποια συλλογικά τους συστήματα.

Φυσικά, μια πρώτη διαλογή έχει γίνει (ενδεχομένως και με εσφαλμένο τρόπο) από τον καταναλωτή, με τον τρόπο που αναφέραμε παραπάνω, στην καθημερινότητά μας με τον διαχωρισμό των σκουπιδιών μας σ’ αυτά που θα βάλουμε στους πράσινους και σ’ αυτά που θα βάλουμε στους μπλε κάδους. Όμως η διαλογή που κάνουμε εμείς (χωρίς συνέπειες για εμάς, είτε ευμενείς είτε δυσμενείς) είναι συνηθέστατα ατελής ή εσφαλμένη. Για παράδειγμα, όταν θέλουμε να βάλουμε ένα κεσεδάκι γιαούρτι μαζί με τα υπόλοιπα υλικά της ανακύκλωσης, θα πρέπει να το έχουμε ξεπλύνει με νερό, για να μη μείνει πάνω καθόλου γιαούρτι. Εάν δεν το κάνουμε εμείς αυτό, τότε ο διαχωρισμός πλαστικού-γιαουρτιού απαιτείται να γίνει σε μεταγενέστερο στάδιο, με πολύ μεγαλύτερο, ενδεχομένως, κόστος.

Η διαλογή είναι από τα πιο κρίσιμα, αλλά και πιο ακριβά στάδια της διαδικασίας για την ορθή διαχείριση των αποβλήτων. Είναι το στάδιο στο οποίο διαχωρίζονται τα επικίνδυνα υλικά, αυτά που πρέπει να τύχουν χωριστής επεξεργασίας. Είναι όμως και το στάδιο στο οποίο ξεχωρίζουν και τα υλικά που μπορούν να ανακυκλωθούν, δηλαδή αυτά που μας οδηγούν τόσο στην εξοικονόμηση πόρων όσο και στην αποφυγή δέσμευσης επιπλέον χώρων για την απόθεση ή την ταφή αποβλήτων. Από την ποιότητα της διαλογής εξαρτάται πόση ποσότητα ανακυκλώσιμου υλικού θα εξαχθεί, αλλά και η ποιότητα του υλικού αυτού.

3. Καύση-ταφή. Καίμε ή θάβουμε (ή, δυστυχώς, σε μερικές περιπτώσεις αποθέτουμε ανεξέλεγκτα) τα απόβλητα που δεν έχουν κάποια οικονομική αξία. Μερικές φορές, αλλά όχι πάντα, η καύση γίνεται με σκοπό και την παραγωγή ενέργειας, κυρίως όταν πρόκειται για βιοαπόβλητα (γι’ αυτό και η ενέργεια που παράγεται από την καύση βιοαποβλήτων εντάσσεται στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας). Πιο συχνά, όμως, η καύση παρουσιάζεται ως μέθοδος εναλλακτική σε σχέση με την ταφή, καθώς δεν απαιτεί χώρους, όπως η υγειονομική ταφή, και παρουσιάζει πιθανώς και μικρότερους κινδύνους για το περιβάλλον.

Τα κόστη για την καύση ή την ταφή τα φέρουν, κατά κανόνα, οι φορείς που έχουν κάνει τη διαλογή. Συνήθως, όμως, η ταφή οργανώνεται από φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης, οι οποίοι έχουν χωροθετήσει και σχεδιάσει τους σχετικούς χώρους. Το κόστος της βαρύνει τους πολίτες και αντιμετωπίζεται (όπως σε κάθε στάδιο της διαχείρισης αποβλήτων που γίνεται από την τοπική αυτοδιοίκηση στη χώρα μας) μέσω των ανταποδοτικών τελών.

* * *

Από τα παραπάνω βλέπουμε ότι διάφοροι παράγοντες συμβάλλουν οικονομικά στη διαχείριση των αποβλήτων. Μερικές φορές, όμως, η επιβάρυνση ενός παράγοντα εξαρτάται από τη συμπεριφορά κάποιου άλλου (λ.χ., οι απρόσεκτοι οικιακοί καταναλωτές, αυτοί που δεν διαχωρίζουν σωστά τα σκουπίδια σε ανακυκλώσιμα ή μη, επιβαρύνουν την τοπική αυτοδιοίκηση —άρα τους συμπολίτες τους— ή τους παραγωγούς). Επίσης, ιδίως σε σχέση με τα ανακυκλώσιμα υλικά, προκύπτει ότι κάποιες διαδικασίες διαχείρισης αποβλήτων μπορεί να έχουν και θετικό οικονομικό αποτέλεσμα.

Στο επόμενο σημείωμα θα αναφερθούμε σε κάποια από τα ζητήματα που προκύπτουν από την κατανομή του κόστους μεταξύ των διαφόρων παραγόντων της αγοράς και του κοινωνικού συνόλου και πώς κάποιοι παράγοντες επιβαρύνουν με τη συμπεριφορά τους κάποιους άλλους. Επίσης, θα πούμε και μερικά λόγια για τη διευρυμένη ευθύνη του παραγωγού, δηλαδή για τον τρόπο με τον οποίο έχει ζητηθεί από τους παραγωγούς των προϊόντων να συμμετέχουν πιο ενεργά σε διαδικασίες διαχείρισης των αποβλήτων, ελπίζοντας ότι η σχετική κινητροδότηση προς αυτούς οδηγεί σε επιλογές συμβατές με τους στόχους της κυκλικής οικονομίας.

[ Eικόνα ]