Ιερή γεωγραφία

«Ποιον καλώ αν θέλω να μιλήσω στην Ευρώπη;» είχε αναρωτηθεί κάποτε ο Kissinger. Μια παρόμοια απορία —τηρουμένων πάντοτε των αναλογιών— έχω κι εγώ προσπαθώντας να καταλάβω τι εστί Σαράγεβο. Ο λόγος; Κανένας οργανισμός αυτοδιοίκησης δεν καλύπτει ολόκληρη την πόλη. Το καντόνι, τμήμα της «Ομοσπονδίας» Βοσνιομουσουλμάνων και Κροατών, δεν περιλαμβάνει το σερβοβοσνιακό ανατολικό Σαράγεβο. Ο μητροπολιτικός δήμος έχει μόνο τέσσερις από τους εννιά «απλούς» δήμους του καντονίου. Ανάλογα με την εκάστοτε παραδοχή για τα όριά του, ο πληθυσμός του πολεοδομικού συγκροτήματος κυμαίνεται από τριακόσιες έως πεντακόσιες περίπου χιλιάδες.

Ακόμη πιο δύσκολο στο Σαράγεβο είναι να ορίσεις το κέντρο του. Ο βασικός αστικός ιστός είναι ένα μακρυνάρι κατά μήκος του ποταμού Μίλιατσκα, με ανατολικό άκρο στη στροφή κατεβαίνοντας από Πάλε, και δυτικό κοντά στη συμβολή του με τον Μπόσνα, τον τροφοδότη Σάβου και Δούναβη που δίνει το όνομά του σε ολόκληρη τη χώρα. Το μεγαλύτερο μέρος αυτού του διαδρόμου ανήκει στους δυτικούς δήμους του Νέου Σαράγεβο και της Νέας Πόλης — που χαρακτηρίζονται από ουρανοξύστες, βιομηχανίες και παρόμοιας κλίμακας, στην πλειοψηφία τους απρόσωπα, κτίρια. Το «κέντρο βάρους», ωστόσο, δεν είναι στα μισά αυτών των δέκα περίπου χιλιομέτρων, αλλά κάπου ανατολικότερα.

Οι δήμοι της Παλιάς Πόλης και του Κέντρου αντιστοιχούν στον παλιό πυρήνα και τη σταδιακή του επέκταση κατά τον 19^ο αιώνα. Είναι δύσκολο να διαλέξει κανείς το «σημείο μηδέν» ανάμεσα σε αρκετά τοπόσημα που θα μπορούσαν να παίξουν αυτόν τον ρόλο. Κοντά στο ιστορικό Δημαρχείο, κτίριο της αυστροουγγρικής εποχής με κάτοψη ισόπλευρου τριγώνου, υπάρχει η ανατολίτικη αγορά που οι ντόπιοι αποκαλούν με το τούρκικο όνομα, Τσάρσι(για). Σχεδόν διακόσια μέτρα πιο δυτικά βρίσκεται το σύμπλεγμα του Γαζή Χουσρέφ Μπέη. Γεννημένος στις Σέρρες, ο κυβερνήτης της Βοσνίας κατά τον 16^ο αιώνα ίδρυσε το βακούφι (ίδρυμα) που έφερε το όνομά του — και περιλαμβάνει το ομώνυμο τέμενος, ένα ρολόι που ακόμη και σήμερα δείχνει την οθωμανική ώρα, την κλειστή αγορά ή μπεζεστένι και την ιερατική σχολή ή μεντρεσέ.

Διπλωματικά αποφεύγοντας να δώσω το προβάδισμα σε ένα από τα τρία κορυφαία αυτά σημεία της πόλης, προτίμησα να ορίσω ένα δικό μου «κέντρο». Έχει το ίδιο σχήμα με το σύνολο της χώρας: ένα ισοσκελές ορθογώνιο τρίγωνο, παρόμοιο με την απλοποιητική απεικόνιση της μπλε και κίτρινης σημαίας με τα αστέρια, αλλά ανεστραμμένο, με την ορθή γωνία στα νοτιοδυτικά.

Οι τρεις κορυφές του τριγώνου μου αντιστοιχούν σε τόπους λατρείας των τριών κύριων θρησκευτικών δογμάτων, που εκφράζουν την πλειοψηφία του πληθυσμού της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης. Η κορυφή της ορθής γωνίας είναι το τέμενος του Αλή Πασά — όχι του «Γιαννιώτη» αλλά του Χαντίμ Αλή Πασά που κυβέρνησε το eyalet της Βοσνίας, τον 16^ο αιώνα κι αυτός, μετά τον Γαζή Χουσρέφ. Το τζαμί βρίσκεται στην κεντρικότερη, ίσως, οδική διασταύρωση: ανάμεσα στη λεωφόρο του Στρατάρχη Τίτο και στην ανηφορική οδό του Αλή Πασά που οδηγεί, μεταξύ άλλων, στο Ολυμπιακό Στάδιο των Αγώνων του 1984.

Οι δύο άλλες κορυφές απέχουν η καθεμία ένα χιλιόμετρο (ακριβώς!) από το τέμενος. Στα ανατολικά, πάνω στον κεντρικό πεζόδρομο Φερχαντία, βρίσκεται ένα από τα δημοφιλέστερα σημεία συνάντησης της πόλης (κάτι σαν τον «Μπακάκο»): ο καθολικός καθεδρικός της Ιεράς Καρδίας. Στα βόρεια, στη συνεχόμενη πράσινη ζώνη των πάρκων και νεκροταφείων της γειτονιάς Κόσεβο, είναι ο μοναδικός ορθόδοξος ναός στον δήμο του Κέντρου: το παρεκκλήσιο του αρχαγγέλου Μιχαήλ, αφιερωμένο στους «ήρωες του Αγίου Βίτου» — τον Γκαβρίλο Πρίντσιπ και την πρωτίστως σερβική παρέα του, που οργάνωσαν και πραγματοποίησαν τη δολοφονία του διαδόχου της Αυστρίας, δίνοντας την αφορμή για το ξέσπασμα του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου το 1914.

Στην υποτείνουσα αυτού του «ιερού τριγώνου» βρίσκεται ένας ακόμη ναός, που θυμίζει το γιατί το Σαράγεβο ονομάστηκε «Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων». Η συναγωγή του Μπιελάβε, που λειτουργούσε μέχρι τον Δεύτερο Παγκόσμιο, ήταν ένας από τους πόλους της μεγάλης κοινότητας Σεφαραδιτών — Εβραίων που εκδιώχθηκαν από την Ισπανία του Φερδινάνδου και της Ισαβέλλας το 1492 και μετανάστευσαν στην πλειονότητά τους στα τότε εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Παρόλο που και εκεί όπως και στη λοιπή Ευρώπη ο πληθυσμός αυτός αποδεκατίστηκε, αφήνει ακόμη και σήμερα το ίχνος του. Ο Αμερικανός συγγραφέας Στίβεν Σουόρτς, Μουσουλμάνος με εβραϊκές και προτεσταντικές ρίζες που έζησε ένα διάστημα στο Σαράγεβο, μάς πληροφορεί για την αντιστροφή ρόλων που παρατηρήθηκε στην προσφυγική κρίση της Βοσνίας στον πόλεμο 1992-95: αρκετοί Μουσουλμάνοι και Χριστιανοί κατάφεραν να αποδράσουν από επικίνδυνες ζώνες, δηλώνοντας μέλη εβραϊκών κοινοτήτων που φυγαδεύονταν.

Στην ίδια υποτείνουσα, που στο μεγαλύτερο μέρος της αντιστοιχεί στην ελαφρά ανηφορική οδό Τσεκαλούσα, βρίσκονται και δύο από τα πάμπολλα σημεία που σε κάνουν να λατρέψεις (όχι απαραίτητα με θρησκευτικό τρόπο) το Σαράγεβο. Δείγματα καλού φαγητού, γλυκού και ποτού μπορεί να βρει κανείς μεταξύ άλλων σε δύο γνωστά εστιατόρια αυτού του δρόμου. Το ένα λέγεται Άβλια, λέξη που προέρχεται από την ελληνική αυλή. Το άλλο μιλά για τη Σαφία, που παρά την ομοιότητα δεν φαίνεται να έχει σχέση με το γνωστό μας γυναικείο όνομα. Η Σαφία ήταν Μουσουλμάνα και ερωτεύτηκε τον Αυστριακό Γιόχαν. Το εστιατόριο μνημονεύει αυτόν τον ατελέσφορο έρωτα του 1914, που τελείωσε με τραγικό τρόπο. Ακόμη και αν προτιμάτε —όπως ο γράφων— την πληθώρα παραδοσιακών καταστημάτων εστίασης με εξαιρετικά κρεατικά, «σαραϊλί» σιροπιαστά (από το Σαράι/Σαράγεβο) ή καϊμακλίδικο βοσνιακό καφέ στο μπακιρένιο μπρίκι «τζέζβα» με το συνοδευτικό λουκουμάκι, αξίζει στην πρωτεύουσα της Βοσνίας να μάθετε και τις εκπληκτικές, αστείες ή πονεμένες, ιστορίες που κρύβονται πίσω από τα “art nouveau” κτίρια και τους “nouvelle cuisine” πειραματισμούς — στο μεγάλο τρίγωνο της χώρας, ή στο μικρό και «ιερό» της πρωτεύουσας.

[ Φωτ.: Σαράγεβο, το σερβορθόδοξο παρεκκλήσιο ].